Το Πείραμα του Milgram και η εφαρμογή των...μνημονίων

Πολλές φορές αναρωτιόμαστε πως είναι είναι δυνατόν Έλληνες πολιτικοί με ιδιαίτερο κυνισμό να εφαρμόζουν ανάλγητες πολιτικές που οδηγούν στην εξαθλίωση μεγάλου μέρους του Ελληνικού Λαού.. Σκέφτεται κανείς για παράδειγμα πως εξηγείται ένας φιλήσυχος -υστερικός βιβλιοπώλης που αναλαμβάνει Υπουργός Υγείας, με ιδιαίτερη σκληρότητα να αποδέχεται την εξόντωση ηλικιωμένων ασφαλισμένων, οι οποίοι δεν βρίσκουν φάρμακα ή δεν μπορούν να κλείσουν ραντεβού στο ΠΕΔΥ, στο όνομα μιας εξυγίανσης - μεταρρύθμισης... Πως ο υπάλληλος της ΔΕΗ δέχεται να κόψει το ρεύμα από έναν άνεργο ή άπορο, ξέροντας ότι έτσι τον ταπεινώνει, τον υποβάλει σε ένα διαρκές βασανιστήριο και πιθανότατα θέτει σε κίνδυνο τη ζωή του. Πως ο υπάλληλος της εφορίας ή της τράπεζας που υπογράφει την κατάσχεση κάποιου σπιτιού για 1.000 ευρώ χρέος, το εκτελεί χωρίς τύψεις και με άνεση..

Το πείραμα του Μιλγκραμ (The Milgram Experiment) ήταν μια σειρά πειραμάτων κοινωνικής ψυχολογίας που διενεργήθηκαν από τον ψυχολόγο του Πανεπιστημίου του Γιέηλ (Yale), Stanley Milgram. Μετρήθηκε η προθυμία των συμμετεχόντων στο να υπακούν ένα πρόσωπο (Επιστήμονα) που συμβολίζει εξουσία και αυθεντία, όταν αυτός τους ζητούσε να κάνουν πράγματα που αντιτίθενται στην συνείδησή τους.

Τα πειράματα ξεκίνησαν τον Ιούλιο του 1961, τρεις μήνες μετά την έναρξη της δίκης του Γερμανού ΝΑΖΙ Adolf Eichmann για το Ολοκαύτωμα. Το πείραμα καλούνταν να απαντήσει στο ερώτημα: "Ο Eichmann και οι συνεργοί του, είχαν κοινό σκοπό τουλάχιστον ως αναφορά το σκοπό του Ολοκαυτώματος;".

Το πείραμα του Milgram, μια διαχρονική προσέγγιση στη σκληρή πλευρά της ανθρώπινης φύσης, έδωσε την απάντηση.. Μπορείς να κάνεις την πλέον αποτρόπαια πράξη εις βάρος των συνανθρώπων σου, να προξενήσεις πόνο και εξαθλίωση αρκεί κατά τον Milgram:

(α) Να πιστεύεις ότι υπηρετείς ένα σημαντικό ανώτερο σκοπό (Σωτηρία της Χώρας)

(β) Να σε διατάζει κάποιος ανώτερος ο οποίος έχει την ευθύνη οπότε εσύ απλά εκτελείς εντολές (Τρόικα, Μνημόνιο)

(γ) Να σου ασκείται συνεχή πίεση για να ολοκληρώσεις (έλεγχοι, δόσεις)

(δ) Να σου εκχωρηθεί εξουσία 

Το πλέον σημαντικό και συγκλονιστικό συμπέρασμα όμως του πειράματος, το οποίο έχει επαναληφθεί πολλές φορές, είναι ότι επτά στους δέκα από εμάς, μπορούν να προβούν στις πλέον αποτρόπαιες πράξεις, αρκεί να συντρέχουν οι ανωτέρω τέσσερις προϋποθέσεις.

Τα πειράματα του Milgram έδειξαν ότι είναι δυνατόν εκατομμύρια συνεργοί απλά να ακολουθούν τις εντολές τους, ακόμα κι αν αυτές παραβιάζουν τις βαθύτερες ηθικές αρχές τους.

 Η ιστορία του Πειράματος

Κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου ο Γερμανός Αξιωματικός των Ναζί, Adolfh  Eichmann,   θεωρήθηκε υπεύθυνος για την εξόντωση  εκατομμυρίων ατόμων μέσα σε θαλάμους αερίων και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Τα αποτρόπαια αυτά εγκλήματα πραγματοποιήθηκαν λόγω υπακοής και εκτέλεσης εντολών και όπως υπογραμμίζει και ο Snow  η αναδρομή της ιστορίας αποτελεί απόδειξη αυτής της διαπίστωσης. (Γεώργας, 1999:61).

Τα υποκείμενα του πειράματος ήταν εθελοντές, οι οποίοι καλούνταν έναντι αμοιβής να συμμετέχουν σε ένα ψυχολογικό πείραμα σχετικό με τη μνήμη.

• Χώριζε τους φοιτητές σε ζεύγη και –μετά από μια εικονική κλήρωση- ο ένας έπαιρνε το ρόλο του «μαθητευομένου» και ο άλλος του «δασκάλου».
• Ο έκπληκτος «μαθητευόμενος» δενόταν χειροπόδαρα σε μια ηλεκτρική καρέκλα και του περνούσαν ηλεκτρόδια σε όλο το σώμα. Έπειτα του έδιναν να μάθει δέκα ζεύγη λέξεων.
• Ο «δάσκαλος», από την άλλη, καθόταν μπροστά σε μια κονσόλα ηλεκτρικής γεννήτριας. Μπροστά του δέκα κουμπιά με ενδείξεις: «15 βολτ, 30 βολτ, 50 βολτ κλπ.» Το τελευταίο κουμπί έγραφε: «450 βολτ. Προσοχή! Κίνδυνος!»
• Πίσω από το «δάσκαλο» στεκόταν ο πειραματιστής, ο υπεύθυνος του πειράματος. (Και περνάμε σε ενεστώτα για να γίνουμε μέτοχοι της στιγμής.)

«Θα λέτε την πρώτη λέξη από τα ζεύγη στο μαθητευόμενο. Αν κάνει λάθος θα σηκώσετε το πρώτο μοχλό και θα υποστεί ένα ηλεκτροσόκ 15 βολτ. Σε κάθε λάθος θα σηκώνετε τον αμέσως επόμενο μοχλό», λέει ο πειραματιστής και ο «δάσκαλος» αισθάνεται ήδη καλά που δεν του έτυχε στην κλήρωση ο άλλος ρόλος.

Το πείραμα ξεκινάει. Ο «δάσκαλος» λέει τις λέξεις από το μικρόφωνο. Ο «μαθητευόμενος», ήδη τρομαγμένος, απαντάει σωστά, αλλά όχι για πολύ. Μόλις κάνει το πρώτο λάθος ο «δάσκαλος» γυρνάει να κοιτάξει τον πειραματιστή. Εκείνος του λέει να προχωρήσει στο πρώτο ηλεκτροσόκ. Ο «δάσκαλος» υπακούει. 15 βολτ δεν είναι πολλά, αλλά ο «μαθητευόμενος» έχει αλλάξει ήδη γνώμη. Παρ’ όλα αυτά απαντάει σωστά σε άλλη μια ερώτηση, αλλά στο επόμενο λάθος δέχεται 30 βολτ. «Αφήστε να φύγω», λέει ο «μαθητευόμενος» που δεν μπορεί να λυθεί. «Δε θέλω να συμμετάσχω σε αυτό το πείραμα.» Ο «δάσκαλος» κοιτάει τον πειραματιστή. Εκείνος του κάνει νόημα να συνεχίσει.

  

Τα βολτ αυξάνονται και τώρα πια ο πόνος είναι εμφανής στο πρόσωπο του «μαθητευόμενου», που εκλιπαρεί να τον αφήσουν ελεύθερο. Στα 200 βολτ ταρακουνιέται ολόκληρος. Ο «δάσκαλος» πριν κάθε ηλεκτροσόκ γυρνάει να κοιτάξει τον πειραματιστή. Εκείνος, με σταθερή φωνή, του λέει ότι το πείραμα πρέπει να συνεχιστεί. Ο «δάσκαλος» συνεχίζει να βασανίζει έναν άγνωστο, έναν απλό φοιτητή που κλαίει, ζητάει τη βοήθεια του Θεού και παρακαλεί να τον λυπηθούν. Δεν μπορεί πια να απαντήσει στις ερωτήσεις, αλλά ο πειραματιστής λέει στο «δάσκαλο»:

«Τη σιωπή την εκλαμβάνουμε ως αποτυχημένη απάντηση και συνεχίζουμε με την τιμωρία.»Στα 345 βολτ ο «μαθητευόμενος» τραντάζεται ολόκληρος, ουρλιάζει και χάνει τις αισθήσεις του. Ο «δάσκαλος», ιδρωμένος και με τα χέρια του να τρέμουν, κοιτάει τον πειραματιστή. «Μην ανησυχείτε», λέει εκείνος, «το πείραμα είναι απολύτως ελεγχόμενο... Συνεχίστε με τον τελευταίο μοχλό.» «Μα είναι λιπόθυμος», λέει ο «δάσκαλος». «Δεν έχει καμιά σημασία. Το πείραμα πρέπει να ολοκληρωθεί. Συνεχίστε με τον τελευταίο μοχλό.»

Πόσοι από τους εθελοντές έφτασαν ως τον τελευταίο μοχλό;

Πριν ξεκινήσει το πείραμα του ο Μίλγκραμ είχε κάνει μια «δημοσκόπηση» ανάμεσα στους ψυχιάτρους και στους ψυχολόγους, ρωτώντας ‘τους τι ποσοστό των εθελοντών θα έφτανε ως τον τελευταίο μοχλό.

Σχεδόν όλοι απάντησαν ότι κανείς δε θα έφτανε ως τον τελευταίο μοχλό, πέρα ίσως από κάποια άτομα με κρυπτοσαδιστικές τάσεις, καθαρά παθολογικές.

Δυστυχώς έκαναν λάθος.

Η Φάρσα

Ο «μαθητευόμενος» δεν ήταν φοιτητής, αλλά ηθοποιός, που είχε προσληφθεί από το Μίλγκραμ για αυτόν ακριβώς το «ρόλο». Δεν υπήρχε ηλεκτρισμός ούτε ηλεκτροσόκ. Ο ηθοποιός υποκρινόταν. Το μοναδικό πειραματόζωο ήταν ο «δάσκαλος».  Όμως τα αποτελέσματα ήταν αληθινά: Το μεγαλύτερο ποσοστό των ανθρώπων θα υπακούσει και θα βασανίσει –ίσως και θα σκοτώσει- έναν άγνωστο του, αρκεί να δέχεται εντολές από κάποιον με κύρος (στην προκειμένη περίπτωση επιστημονικό) και ταυτόχρονα να αισθάνεται ότι δεν τον βαρύνει η ευθύνη για ό,τι συμβεί –αφού εκείνος «απλά ακολουθούσε τις διαταγές».  Και φυσικά οι περισσότεροι από εμάς θα σκεφτούν όταν μάθουν για αυτό το πείραμα: «Εγώ αποκλείεται να έφτανα ως τον τελευταίο μοχλό.»

 Υπό το πλαίσιο αυτό ο Milgram δημιούργησε ένα τυχαίο δείγμα από σαράντα (40) συμμετέχοντες, η ηλικία των οποίων κυμαινότανε από είκοσι έως πενήντα ετών και αντιπροσώπευαν σχεδόν όλα τα επαγγελματικά επίπεδα.  Η αντίδραση του μαθητή στην ένταση του ηλεκτροσόκ κυμαίνονταν από βογγητά έως και την σιωπή. Όταν ο δάσκαλος δίσταζε να συνεχίσει ο ερευνητής ασκούσε πίεση δίνοντας τέσσερα ερεθίσματα με στερεότυπο τρόπο.

 Αυτό που κυρίως αναζητούσε ο Milgram ήταν  σε ποια ένταση του ηλεκτροσόκ θα έπαυε να υπακούει ο δάσκαλος στις πιέσεις του ερευνητή. Ερώτημα που έθεσε τόσο σε τεταρτοετείς φοιτητές του πανεπιστημίου όσο και σε συναδέλφους του, οι οποίοι προέβλεψαν ότι μέχρι το τέλος του πειράματος θα έφταναν πολύ λίγοι.
  Οι λόγοι ήταν επειδή α) το κάθε άτομο μπορεί να προξενήσει βλάβη σε κάποιο άλλο υπό την πίεση ενός καθεστωτικού ανωτέρου του, β) η εικόνα του «λογικού» ατόμου υπέστη κλονισμό και γ) πολλά άτομα τοποθετώντας τον εαυτό τους σε παρόμοιες συνθήκες  ανησύχησαν για το ποια θα ήταν η συμπεριφορά τους.

Μόλις το 5% των «δασκάλων» αρνήθηκαν εξ’ αρχής να συμμετάσχουν σε ένα τέτοιο πείραμα και αποχώρησαν –συνήθως βρίζοντας τον πειραματιστή. Το υπόλοιπο 95% προχώρησε πολύ το πείραμα, πάνω από τα 150 βολτ. Και το 65%... Έφτασε μέχρι τον τελευταίο μοχλό, τα πιθανότατα θανατηφόρα 450 βολτ!

  ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Καθοριστικοί παράγοντες των περιστάσεων στην υπακοή είναι η επίδραση της εγγύτητας, η προσωπικότητα του ερευνητή και μαθητή, το περιβάλλον οπού διεξάγεται το πείραμα και η ανταλλαγή ρόλων  (Χαρίτου-Φατούρου, 1979:359-374).
  Ο Mantel (1971) διαπίστωσε ότι το % υπακοής των Γερμανών στο αρχικό πείραμα του Milgram  ήταν 85% ενώ σε μια παραλλαγή του όπου ο ίδιος ο δάσκαλος θα αποφάσιζε για την συνέχιση ή όχι του πειράματος το % υπακοής έπεσε στο 7%. Ο Tilker (1970) διαπίστωσε για τις ΗΠΑ παρόμοια αποτελέσματα. Οι  Kilham & Mann (1974) διαπίστωσαν στην Αυστραλία το χαμηλότερο, 28% , ενώ οι Meeus & Raaijmakers (1986) στην  Ολλανδία το υψηλότερο, 92%. Σε μια σχετικά πρόσφατη διαχρονική μελέτη ο Blass (1991) παρατήρησε ότι δεν υφίσταται μεταβολή της υπακοής σε σχέση με το χρόνο.

Το πείραμα του Milgram έχει και άλλες προεκτάσεις. Αν ο εθελοντής υπάκουε στην εξουσία και επέβαλλε σε συνάνθρωπο του μια άκρως οδυνηρή κατάσταση (έτσι νόμιζε), τι γίνεται αν η εκάστοτε εξουσία ζητήσει κάτι πιο απλό. Για παράδειγμα αν η εξουσία ζητήσει από υπάλληλο (του οποίου έπεσε η προαγωγή) να ψευδομαρτυρήσει για να απαλλαγεί από κάποιον «ενοχλητικό»˙ ή  αν η εξουσία ζητήσει από κάποιον να τον εξυπηρετήσει με κάποιο ρουσφέτι (υπάρχει δεδικασμένο)˙ ή αν η εξουσία επιβάλλει κουμπάρους; Ποιος υπάλληλος θα αρνηθεί; Υπάρχουν ελάχιστες εξαιρέσεις στον κανόνα. Και αν οι περισσότεροι υπακούουν (κόμματα, ρουσφέτι …) τότε πώς θα εφαρμοστεί η αξιοκρατία;  Και αν η εξουσία, εκτός της ανεπάρκειας,  έχει κυριολεκτικά «ριζώσει» σε μια θέση (δέκα χρόνια) και περιβάλλεται από αυλοκόλακες τότε τα πράματα γίνονται ακόμα χειρότερα. Πώς είναι δυνατόν ένας αναξιοκρατικά τοποθετημένος να μπορέσει ποτέ να εφαρμόσει αξιοκρατία;

Το τέρας μέσα μας

Όπως αναλύει ο συντάκτης του ανωτέρω κειμένου το οποίο μεταφέρω αυτούσιο.. ο υπάλληλος του σούπερ-μάρκετ που σου δίνει το χαλασμένο ψάρι και σε διαβεβαιώνει ότι είναι φρέσκο (μιλώ εξ’ ιδίας πείρας, ως αγοραστής) δε σε μισεί, παρότι γνωρίζει ότι μπορεί να πάθεις και δηλητηρίαση. Απλώς ακολουθάει εντολές.  Ο αστυνομικός ο οποίος ραντίζει με χημικά τους διαδηλωτές δεν είναι κρυπτοσαδιστής –αν και πολλοί θα διαφωνήσουν στο συγκεκριμένο παράδειγμα. Απλώς κάνει τη δουλειά του. Ο υπάλληλος της εφορίας ή της τράπεζας που υπογράφει την κατάσχεση κάποιου σπιτιού για 1.000 ευρώ χρέος, θα έφτανε ως τον τελευταίο μοχλό στο πείραμα. Γιατί υπακούει.

Ο πολιτικός που υπογράφει το μνημόνιο το οποίο οδηγεί ένα ολόκληρο έθνος στην εξαθλίωση του νεοφιλελευθερισμού θα έφτανε μέχρι τον τελευταίο μοχλό. Και αυτός υπακούει, σε εντολές πολύ πιο ισχυρές από εκείνες του πειραματιστή με την άσπρη φόρμα.  Αν όμως δούμε το πείραμα του Μίλγκραμ από την ανθρωπιστική-ηθική του πλευρά (από την πλευρά του 5% που αρνήθηκε να υπακούσει) θα καταλάβουμε ότι κανένας δεν είναι άμοιρος ευθυνών. Αν σε διατάζουν να κάνεις κάτι που προκαλεί κακό στον άλλον, στο συμπολίτη σου, σε έναν μετανάστη, σε έναν άνθρωπο (ή σε ένα ζώο, αλλά αυτό περιπλέκει πολύ τα πράγματα, εφόσον συνεχίζουμε να τρώμε κρέας), πρέπει να αρνηθείς να υπακούσεις. Ακόμα κι αν χάσεις το μπόνους παραγωγικότητας, την προαγωγή, την επανεκλογή, τη δουλειά σου.

Τα υποκείμενα του πειράματος του Μίλγκραμ, οι εθελοντές φοιτητές, μάθαιναν από εκείνον ποιος ήταν ο στόχος του πειράματος. Μάθαιναν ότι ο «μαθητευόμενος» ήταν ηθοποιός και ότι δεν είχε ποτέ υποστεί ηλεκτροσόκ. Ο Μίλγκραμ το έκανε αυτό για να τους ανακουφίσει, αλλά πέτυχε το ακριβώς αντίθετο. Αυτοί οι άνθρωποι, ειδικά το 65% που είχε φτάσει ως τον τελευταίο μοχλό, πέρασαν την υπόλοιπη ζωή τους κυνηγημένοι από τις Ερινύες της πράξης τους. Γιατί συνειδητοποίησαν ότι δεν ήταν τόσο αθώοι και τόσο «καλοί» όσο ήθελαν να πιστεύουν για τον εαυτό τους.

Το πείραμα του Milgram  (βίντεο 1961)

Επανάληψη του πειράματος το 2009 (μέρος 1ο)

Επανάληψη του Πειράματος το 2009 (Μέρος 2ο)

Βιβλιογραφία- Δικτυογραφία

·          Μαντόγλου, Α. & Προδρομίτης, Γ. (2001). Το πείραμα στην Κοινωνική Ψυχολογία. Στο: Παπαστάμου, Σ., Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία: Επιστημολογικοί προβληματισμοί και μεθοδολογικές κατευθύνσεις. Τόμος Α?. (σσ.495-477).Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

·          Meeus, W.H. J. & Raaijmakers, Q.A.W. ( 1986). Administrative obedience: Carrying out orders to use psychological-administrative violence. European Journal of Social Psychology, 16, 311-324.

·          Milgram, S. (1963). Behavioral study of odedience. Journal of abnormal and social

·          Psychology, 67, 371-378.

·          Milgram, S. (1965). Some conditions of obedience and disobedience to authority, Human

·          Relations, 18, 57-65.

·          Milgram, S. (1974). Obedience to Authority. New York: Harper and Row.

·          Raver, D. (2010). Psyography: Stanley Milgram. Retrieved from: http://faculty.frostburg.edu/mbradley/psyography/stanleymilgram.html

·          Smith, P.B. & Bond, M.H. (2005). (Eπιμ. Παπαστυλιανού, Αντωνία) Διαπολιτισμική Κοινωνική