Passive Digital Attendance: Η διαδικτυακή «παρουσία» χωρίς συμμετοχή

  

(To εν λόγω άρθρο αποτελεί αναδημοσίευση από το εκπαιδευτικό portal Esos)

Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση αποτέλεσε μία από τις πιο ουσιαστικές και ριζικές μεταβολές που γνώρισε το εκπαιδευτικό τοπίο τα τελευταία χρόνια. Πανεπιστήμια, σχολεία και οργανισμοί κατάρτισης, ιδιαίτερα από την περίοδο του COVID-19 και μετά αξιοποίησαν πλατφόρμες τηλεκπαίδευσης όπως η Zoom και η Microsoft Teams για να εξασφαλίσουν την απρόσκοπτη συνέχιση της μαθησιακής διαδικασίας στις εκπαιδευτικές δραστηριότητες τους, χωρίς τους περιορισμούς της φυσικής παρουσίας.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, αναδύθηκε σταδιακά ένα φαινόμενο που προβληματίζει ολοένα και περισσότερους ανθρώπους της εκπαίδευσης: η παθητική διαδικτυακή παρουσία των συμμετεχόντων εκπαιδευόμενων, ή αλλιώς Passive Digital Attendance. Πρόκειται για εκείνες τις περιπτώσεις όπου ο εκπαιδευόμενος συνδέεται στην πλατφόρμα, φαίνεται να είναι «παρών» στο μάθημα, αλλά δεν ανοίγει κάμερα, δεν συμμετέχει στη συζήτηση, δεν απαντά σε ερωτήσεις και, συχνά, δεν παρακολουθεί καν ενεργά το μάθημα. Με άλλα λόγια, η παρουσία του είναι τυπική και όχι ουσιαστική.

Το Passive Digital Attendance δεν έχει ακόμη καθιερωθεί ως επίσημος παιδαγωγικός όρος, ωστόσο περιγράφει μια κατάσταση γνωστή σε κάθε εκπαιδευτή που έχει διδάξει διαδικτυακά. Η συμμετοχή περιορίζεται στην είσοδο στην πλατφόρμα. Το όνομα του εκπαιδευόμενου εμφανίζεται στη λίστα συμμετεχόντων, αλλά δεν υπάρχει κανένα σημείο διάδρασης στη διάρκεια του μαθήματος. Η κάμερα παραμένει κλειστή, το μικρόφωνο σιωπηλό, το chat άδειο. Αυτό το είδος «παρουσίας» δημιουργεί την ψευδαίσθηση συμμετοχής, χωρίς να υπάρχει πραγματική εμπλοκή στη μαθησιακή διαδικασία. Η συμμετοχή γίνεται καθαρά τυπική, ένας μηχανισμός «συμμόρφωσης» με τους κανονισμούς παρακολούθησης και όχι αποτέλεσμα ενδιαφέροντος, περιέργειας ή διάθεσης συμμετοχής.

Στη διεθνή βιβλιογραφία έχουν χρησιμοποιηθεί διάφοροι όροι για να περιγράψουν παραπλήσια φαινόμενα: ghost attendance (παρουσία-φάντασμα), surface engagement (επιφανειακή εμπλοκή), Zoom fatigue presence (παρουσία υπό κόπωση), ή compliance presence (παρουσία από συμμόρφωση). Όλοι αυτοί οι όροι αναφέρονται στην ίδια βασική πραγματικότητα: η σύνδεση σε ένα μάθημα δεν ισοδυναμεί με ενεργό συμμετοχή.

Η παθητική διαδικτυακή παρουσία δεν είναι προϊόν αδιαφορίας ή τεμπελιάς· είναι ένα σύνθετο φαινόμενο με παιδαγωγικές, ψυχολογικές και οργανωσιακές διαστάσεις. Μια από τις βασικές αιτίες είναι η έλλειψη κινήτρου συμμετοχής, η οποία εδράζει σε δύο βασικές παραμέτρους: Η πρώτη αφορά τον παθητικό ρόλο στον οποίο περιορίζεται ο εκπαιδευόμενος. Όταν η διδασκαλία υλοποιείται ως μονόλογος του διδάσκοντος μπροστά στην κάμερα, χωρίς διαδραστικά στοιχεία, οι εκπαιδευόμενοι έχουν ελάχιστο λόγο να συμμετέχουν. Η εμπειρία της διαδικτυακής μάθησης καταλήγει να μοιάζει με παρακολούθηση βίντεο και όχι με μάθημα που περιλαμβάνει διάδραση, συμμετοχή και αλληλεπίδραση.  Η δεύτερη παράμετρος, η οποία απαντάται συχνά ως κατάσταση κυρίως σε επιδοτούμενα προγράμματα δια βίου μάθησης και κατάρτισης είναι οι λόγοι για τους οποίους οι εκπαιδευόμενοι επιλέγουν να συμμετέχουν σε αυτά τα προγράμματα. Πιο συγκεκριμένα φαίνεται ότι ο κύριος λόγος που επιλέγουν το πρόγραμμα είναι το επίδομα-ανταμοιβή, που το συνοδεύει (π.χ ένα εφάπαξ ποσό με την επιτυχή ολοκλήρωση του προγράμματος), και όχι οι προσδοκώμενες γνώσεις και δεξιότητες που θα αποκτηθούν μέσω της παρακολούθησης του. Συνέπεια αυτής της κατάστασης είναι οι συμμετέχοντες εκπαιδευόμενοι να επιδιώκουν απλώς να παρίστανται διαδικτυακά, για να μην «χρεωθούν» απουσίες που θα τους οδηγήσουν εκτός προγράμματος άρα και εκτός αμοιβής.

Μια άλλη σημαντική αιτία αφορά τις ασαφείς προσδοκίες συμμετοχής. Σε πολλά προγράμματα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, η συμμετοχή δεν ορίζεται με σαφή τρόπο: αρκεί η σύνδεση στην πλατφόρμα για να θεωρηθεί κάποιος «παρών». Αν η αξιολόγηση ή ο κανονισμός δεν δίνει βαρύτητα στην ουσιαστική εμπλοκή, οι εκπαιδευόμενοι υιοθετούν φυσικά το ελάχιστο που απαιτείται.

Υπάρχει επίσης και ο παράγοντας της κόπωσης από τη συνεχή τηλεκπαίδευση, γνωστός ως Zoom fatigue. Η παρατεταμένη έκθεση σε διαδικτυακά μαθήματα, σε συνδυασμό με την αίσθηση απομόνωσης που συχνά τα συνοδεύει, προκαλεί εξουθένωση και αποσύνδεση. Ακόμη και ενδιαφερόμενοι φοιτητές -εκπαιδευόμενοι ενδέχεται να σιωπούν απλώς γιατί δεν έχουν πια την ψυχική ενέργεια να συμμετέχουν.

Ένας ακόμα κρίσιμος λόγος είναι η ανάγκη για προστασία της ιδιωτικότητας. Πολλοί εκπαιδευόμενοι διστάζουν να ανοίξουν κάμερα για λόγους κοινωνικούς, προσωπικούς ή ψυχολογικούς. Σε αυτές τις περιπτώσεις η σιωπή δεν συνεπάγεται απαραίτητα αδιαφορία  αποτελεί έναν τρόπο διαχείρισης της έκθεσης στον ψηφιακό χώρο. Τέλος, σε πολλά εκπαιδευτικά περιβάλλοντα οι πολιτικές παρακολούθησης είναι τυπικές και εστιάζουν μόνο στο αν κάποιος «μπήκε στο μάθημα» και όχι στο αν συμμετείχε πραγματικά.

Συνεπώς στην περίπτωση του Passive Digital Attendance, η λογική που αναπτύσσεται στο  ψηφιακό περιβάλλον είναι η εξής: συνδέομαι, φαίνομαι «παρών», αλλά ουσιαστικά απουσιάζω. Δημιουργείται μια επίφαση συμμετοχής που υπονομεύει την ουσία της μαθησιακής εμπειρίας. Οι εκπαιδευτές βλέπουν «παρουσίες» αλλά όχι πραγματική αλληλεπίδραση, ενώ οι εκπαιδευόμενοι σταδιακά αποσυνδέονται από τη διαδικασία της μάθησης.

Το φαινόμενο της παθητικής διαδικτυακής παρουσίας έχει σοβαρές επιπτώσεις στη δυναμική της μάθησης. Πρώτον, δημιουργεί την ψευδαίσθηση συμμετοχής. Ένα μάθημα με υψηλό αριθμό συνδεδεμένων εκπαιδευόμενων μπορεί στην πραγματικότητα να είναι ένα μάθημα με ελάχιστη αλληλεπίδραση. Αυτό αποδυναμώνει τη διδασκαλία και καθιστά δυσκολότερη την προσαρμογή του μαθήματος στις ανάγκες των συμμετεχόντων. Δεύτερον, μειώνει την ποιότητα της μάθησης. Η εκπαιδευτική έρευνα έχει δείξει ότι η ενεργητική συμμετοχή συνδέεται άμεσα με την κατανόηση, την κριτική σκέψη και τη διατήρηση γνώσεων. Η παθητική παρακολούθηση, αντίθετα, οδηγεί σε χαμηλότερα επίπεδα εμπλοκής και κατανόησης. Τρίτον, αποδυναμώνει το αίσθημα κοινότητας. Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση μπορεί να δημιουργήσει δυναμικές κοινότητες μάθησης, αλλά αυτό απαιτεί διάδραση, ανταλλαγή, επικοινωνία. Όταν οι συμμετέχοντες σιωπούν, η κοινότητα δεν συγκροτείται ποτέ πραγματικά.

Η αντιμετώπιση του φαινομένου δεν μπορεί να είναι τιμωρητική ή γραφειοκρατική και κανονιστική. Δεν αρκεί, για παράδειγμα, να υποχρεωθούν οι εκπαιδευόμενοι να ανοίγουν τις κάμερές τους ή να επιβληθούν ποινές για τη σιωπή. Αντίθετα, απαιτείται  μια πολύπλευρη παιδαγωγική στρατηγική.

Μια πρώτη αλλά ουσιαστική απάντηση βρίσκεται στην ανασχεδίαση των μαθημάτων ώστε να ενσωματώνουν περισσότερα διαδραστικά στοιχεία. Οι μικρές ομάδες, οι ζωντανές συζητήσεις, οι ασκήσεις σε πραγματικό χρόνο, η αξιοποίηση εργαλείων όπως τα polls ή τα breakout rooms, βοηθούν στην ενίσχυση της συμμετοχής. Όταν ο εκπαιδευόμενος νιώθει ότι το μάθημα απαιτεί και αξίζει τη συμμετοχή του, η παθητική παρουσία μειώνεται.

Σημαντικό ρόλο παίζει και η διατύπωση σαφών προσδοκιών. Οι εκπαιδευόμενοι χρειάζεται να γνωρίζουν ότι η απλή σύνδεση δεν ισοδυναμεί με συμμετοχή, και ότι η εκπαιδευτική εμπειρία στηρίζεται στην αλληλεπίδραση. Παράλληλα, πρέπει να υπάρχει ευαισθησία και κατανόηση σε θέματα ψυχολογικής ασφάλειας και ιδιωτικότητας. Η κάμερα, για παράδειγμα, μπορεί να ενθαρρύνεται, αλλά δεν πρέπει να επιβάλλεται με τρόπο που να παραβιάζει προσωπικά όρια.

Τέλος, είναι κρίσιμο να μετατοπιστεί το επίκεντρο της αξιολόγησης από την απλή παρακολούθηση στην ποιοτική συμμετοχή. Η διδασκαλία και η αξιολόγηση πρέπει να ενισχύουν το νόημα της ενεργητικής εμπλοκής.

Το φαινόμενο της παθητικής διαδικτυακής παρουσίας δεν είναι μόνο παιδαγωγικό· έχει και οργανωσιακή διάσταση. Για να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά, απαιτούνται σαφείς στρατηγικές πολιτικής σε επίπεδο εκπαιδευτικών ιδρυμάτων — και όχι απλώς πρωτοβουλίες μεμονωμένων εκπαιδευτών.

1. Επαναπροσδιορισμός του τι σημαίνει “παρουσία”

Οι πολιτικές παρακολούθησης πρέπει να μετατοπιστούν από το «αν κάποιος συνδέθηκε» προς το «πώς συμμετείχε». Η παρουσία δεν μπορεί να ορίζεται μόνο με όρους login, αλλά να συνδέεται με δείκτες ουσιαστικής συμμετοχής — γνωστικής, κοινωνικής και επικοινωνιακής.

2. Ενσωμάτωση κριτηρίων ενεργής συμμετοχής στις αξιολογήσεις

Οι διαδικτυακές πλατφόρμες μάθησης προσφέρουν εργαλεία για να παρακολουθούνται δείκτες εμπλοκής (π.χ. συμμετοχή σε συζητήσεις, chat, εργασίες σε πραγματικό χρόνο). Η ενσωμάτωση τέτοιων κριτηρίων στην αξιολόγηση δίνει κίνητρο στους εκπαιδευόμενους να συμμετέχουν ενεργά.

3. Υποστήριξη εκπαιδευτικών με επιμόρφωση και εργαλεία

Η ενεργητική διδασκαλία σε online περιβάλλον δεν είναι αυτονόητη δεξιότητα. Τα ιδρύματα χρειάζεται να παρέχουν επιμόρφωση στους εκπαιδευτικούς  και εκπαιδευτές για το πώς να σχεδιάζουν διαδραστικά μαθήματα, πώς να ενθαρρύνουν συμμετοχή και πώς να αντιμετωπίζουν σιωπηλούς συμμετέχοντες χωρίς να τους αποκλείουν.

4. Καλλιέργεια κουλτούρας εμπιστοσύνης και συμμετοχής

Η πολιτική δεν μπορεί να βασίζεται μόνο στον έλεγχο. Η εμπιστοσύνη, η συμπερίληψη και η δημιουργία ασφαλούς μαθησιακού περιβάλλοντος μειώνουν την ανάγκη για «παρουσίες φαντάσματα» και ενισχύουν την πραγματική συμμετοχή.

5. Υιοθέτηση υβριδικών στρατηγικών μάθησης

Η ευελιξία στην παρακολούθηση, ο συνδυασμός σύγχρονων και ασύγχρονων δραστηριοτήτων και η διαφοροποίηση της εμπειρίας συμμετοχής μπορούν να μειώσουν το φαινόμενο της παθητικής παρουσίας και να ενισχύσουν το αίσθημα εμπλοκής.

Η παθητική διαδικτυακή παρουσία είναι ένα φαινόμενο που αποκαλύπτει κάτι βαθύτερο για τη φύση της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης: ότι η τεχνική παρουσία δεν ισοδυναμεί με μαθησιακή συμμετοχή. Αν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα  και οι φορείς – πάροχοι κατάρτισης συνεχίσουν να μετρούν τη συμμετοχή με βάση το login, θα έχουν απλώς εικονικά γεμάτες αίθουσες και πραγματικά άδειες τάξεις.

Αντίθετα, αν αναπροσανατολίσουν τις παιδαγωγικές τους πρακτικές, καλλιεργήσουν κλίμα εμπιστοσύνης και ενσωματώσουν ενεργητικές μεθόδους διδασκαλίας, τότε η διαδικτυακή εκπαίδευση μπορεί να μετατραπεί σε χώρο ουσιαστικής συμμετοχής, συνεργασίας και μάθησης. Εν τέλει , η εκπαίδευση — είτε φυσική είτε ψηφιακή — δεν είναι απλώς να είσαι «παρών». Είναι να συμμετέχεις, να μαθαίνεις, να συνδιαμορφώνεις τη μαθησιακή εμπειρία.