Η Επιχειρηματικότητα με τα μάτια της Θρησκείας: Αιώνες Καχυποψίας απέναντι στο Επιχειρείν

Όπως είχα υποσχεθεί πριν από μερικές εβδομάδες θα σας παρουσίαζα το πως επέδρασε η θρησκευτική καχυποψία απέναντι στο επιχειρείν και την έννοια του επιχειρηματία. Η καχυποψία αυτή προερχόταν κυρίως από τους κόλπους της καθολικής εκκλησίας, η οποία ενώ ασκούσε επιχειρηματική δραστηριότητα με τα "συγχωροχάρτια" που πουλούσε αντιμετώπιζε τον επιχειρηματία ως "τελώνη" και τοκογλύφο..Παράλληλα αποκλείοντας τους διαμαρτυρόμενους από τα Πανεπιστήμια και τις σπουδές, τους οδήγησε στην ενασχόληση με το εμπόριο και το επιχειρείν διαμορφώνοντας το προφίλ του επιχειρηματία δυτικού τύπου.
Μεταξύ του 2ου μ.Χ. αιώνα και της περιόδου του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, η Χριστιανική Θεολογία προκάλεσε ποικίλες αντιπαραθέσεις σε σχέση με τον τρόπο που πρέπει να ερμηνεύουμε την επιχειρηματική συμπεριφορά. Κύριο μέλημα της Εκκλησίας ήταν η άσκηση κριτικής σε θέματα όπου οι οικονομικές πράξεις είχαν επιπτώσεις ηθικής φύσεως.

Πολλοί από τους Πατέρες της Εκκλησίας, στα κείμενά τους, θεωρούν απαγορευτική την τοκογλυφία, που την εννοούν ως χρέωση τόκων μέσω δανείων. Από τη στιγμή που η διάθεση του κεφαλαίου και η δημιουργία επιχειρήσεων συνιστά προσπάθεια αύξησης του πλούτου, πράγμα το οποίο δεν ήταν σύμφωνο με τα κηρύγματα της Εκκλησίας, υπήρχαν ηθικά αντικίνητρα που απέτρεπαν κάποιον να ασχοληθεί με επιχειρηματικές δραστηριότητες. (Πετράκης και άλλοι 2003)

Παρ' όλα αυτά, ακόμη και στην πολύ πρώιμη φάση της, η Εκκλησία αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στην ανάγκη του ανθρώπου να εργάζεται προκειμένου να δίνει τροφή στην ψυχή του (και να συγκεντρώνει εισόδημα το οποίο θα διαθέσει σε φιλανθρωπικούς σκοπούς) και τους κινδύνους που ελλοχεύουν στο κυνήγι του χρήματος, που γεννά το φθόνο και την απληστία.

Τα ηθικά προστάγματα, η καχυποψία απέναντι στην επιχειρηματική δραστηριότητα και η δυσπιστία επηρέασαν σημαντικά την εικόνα του επιχειρηματία ως άπληστου και ανέντιμου ανθρώπου, με συνέπεια, ακόμη και σήμερα, σε ορισμένες χώρες της Ευρώπης οι φορείς της επιχειρηματικότητας να αμφισβητούνται ως προς τις προθέσεις τους. (Πετράκης και άλλοι 2003, Bourletides & Samitas 2005)

Στα νέα Πανεπιστήμια που δημιουργήθηκαν από το 12ο μέχρι το 16ο αιώνα, πολλοί ιερείς και μοναχοί εργάσθηκαν πάνω στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι επιχειρήσεις και η οικονομία θα έπρεπε να αντιμετωπίζονται, μιλώντας πάντοτε υπό το πρίσμα της ηθικής. Στοιχεία για την έρευνά τους άντλησαν όχι μόνον από κείμενα της Εκκλησίας, αλλά και από τα γραπτά του Αριστοτέλη, έτσι ώστε να συνδυάσουν την περιορισμένη εκτίμηση που είχε ο Αριστοτέλης για το εμπόριο και τη δυσπιστία της Εκκλησίας. Σταδιακά, και για περισσότερο από 400 χρόνια, πέτυχαν την ευρύτερη αποδοχή της οικονομικής και επιχειρηματικής δραστηριότητας.

Ο Θωμάς Ακινάτης (1220-1279), ενώ υποστήριζε ότι υπήρχε κάτι το «φτηνό» (quandam turpitudinem) σε σχέση με τις εμπορικές συναλλαγές, συμφωνούσε με την Αριστοτέλεια άποψη ότι η επιδίωξη να αποκτήσει κανείς περιουσία και να ικανοποιήσει το ατομικό του συμφέρον αναγκάζει τον άνθρωπο να δουλέψει σκληρότερα. (Πετράκης και άλλοι 2003)

Ο Ακινάτης αναγνώριζε έξι τρόπους για να δικαιολογήσει την εμπλοκή κάποιου σε επιχειρηματικές ή εμπορικές συναλλαγές. Αυτοί συνοψίζονται στα εξής σημεία:

1. στην ανάγκη του ανθρώπου να εξασφαλίσει τα προς το ζην,

2. στην επιθυμία συσσώρευσης χρήματος με σκοπό τη φιλανθρωπική τους διάθεση

3. στην παραχώρηση του πλούτου που συσσωρεύεται για τη δημιουργία δημόσιων κοινωφελών έργων

4. στην προστιθέμενη αξία που προσκομίζουμε μέσα από τη βελτίωση των αγαθών

5. στις διακυμάνσεις της αξίας ενός αγαθού που προέρχονται από χρονικές ή γεωγραφικές διαφορές

6. στην ανάληψη κινδύνου από τον επιχειρηματία, η οποία αντισταθμίζεται με κάποια αμοιβή που θα μπορούσε να θεωρηθεί ως επιχειρηματικό κέρδος.

Αξίζει εδώ να προσέξουμε ότι σταδιακά το κλίμα για τον επιχειρηματία αλλάζει.

Ο Ακινάτης αναγνωρίζει το ρόλο του επιχειρηματία:

1. στο να προσθέτει αξία στα αγαθά και

2. στο να τα επαναπροσδιορίζει χρονικά και χωρικά, εκεί όπου η προσφορά είναι δυσεύρετη.

3. Αναγνωρίζει, επίσης, το γεγονός ότι η ανάληψη κινδύνου προϋποθέτει κάποια μελλοντική χρηματική απόδοση.

4. Ο επιχειρηματίας αρχίζει πλέον να νοείται σαν οντότητα χρήσιμη στην κοινωνία και την οικονομία. (Πετράκης και άλλοι 2003)

Έναν αιώνα αργότερα από τον Ακινάτη, ο Nicole Oresme (1320-1380), επίσκοπος της Lisieux, έγραψε ότι το βασικό μέλημα των Αρχόντων θα έπρεπε να είναι η προστασία της χρηματικής αξίας, με τρόπο τέτοιο που να επιτρέπει τη σωστή διεξαγωγή του εμπορίου. Ο Oresme θεώρησε ότι ο επιχειρηματίας κατέχει σημαντική θέση στην ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας.




Ύστερα πάλι από εκατό χρόνια, ο Άγιος Αντώνιος της Φλωρεντίας (1389-1459), προχώρησε σε περαιτέρω έρευνα.

Διαφώνησε με τον Αριστοτέλη στο ότι το χρήμα έχει μόνο εσωτερική και ανταλλακτική αξία και υποστήριξε ότι ένα μέρος της αξίας του οφείλεται στο ρόλο που του αποδίδεται ως απαραίτητη προϋπόθεση της δημιουργίας της επιχείρησης. Αυτό δείχνει ότι ο δανεισμός κεφαλαίων για επιχειρηματικούς σκοπούς είχε αρχίσει να νομιμοποιείται. (Bourletidis & Samitas 2005)


Κάτι που θα πρέπει να επισημανθεί είναι ότι τόσο ο Weber, όσο και αρκετοί άλλοι κοινωνιολόγοι, επεσήμαναν ότι ορισμένες ομάδες ανθρώπων επιδίδονται στην επιχειρηματική δραστηριότητα όταν νιώσουν ότι έχουν αποκλεισθεί από το ορθόδοξο εργασιακό ρεύμα. Οι ομάδες αυτές περιλαμβάνουν ως επί το πλείστον τους μετανάστες, τους Εβραίους και, κάποιες φορές, και τις γυναίκες.

Υπάρχει ένα αξιόλογο ρεύμα ερευνητών που μελετά την ιδιαίτερη φύση των κοινωνικά αποκλεισμένων επιχειρηματιών. (Kets de Vries 1977)

Στο βιβλίο του «Η Προτεσταντική Ηθική και το πνεύμα του Καπιταλισμού» (1904-5), ο Weber επιχειρεί να εξηγήσει τους λόγους για τους οποίους η ανάπτυξη του σύγχρονου καπιταλισμού κατέστη εφικτή στην Ευρώπη την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης. Έχουμε ήδη αναλύσει ότι η Εκκλησία στην πρώιμη φάση της εναντιώθηκε στην επιχειρηματική δραστηριότητα, όπως και οι Αρχαίοι Έλληνες.

Σύμφωνα με τον Weber, την εποχή της Μεταρρύθμισης, έλαβε χώρα μία σημαντική θεολογική προσέγγιση, όταν ο Μαρτίνος Λούθηρος και ο Καλβίνος ανέπτυξαν την πρώιμη προτεσταντική θεολογία. Ο Μαρτίνος Λούθηρος , εισήγαγε την έννοια του Beruf, ή ενός καλέσματος, με το οποίο εννοούσε την έντονη έφεση ενός ατόμου στην διεκπεραίωση μίας συγκεκριμένης εργασίας. Για τον Μαρτίνο Λούθηρο , η αυστηρή τήρηση των κανόνων, η ταλαιπωρία, οι δοκιμασίες και η αφοσίωση που απαιτούσε η σκληρή δουλειά, ήταν ιερά πράγματα τα οποία το άτομο εξέφραζε μέσα από την καθημερινή του ζωή. (Weber 1930)

Ο Μαρτίνος Λούθηρος πίστευε ότι το άτομο μπορεί να επικοινωνήσει άμεσα με το Θεό και ότι δε χρειαζόταν τους κληρικούς ως διαμεσολαβητές. Συνιστούσε ασκητισμό, λιτότητα και μία ήσυχη ζωή. Συνδέοντάς τα όλα αυτά μαζί, την καθαγίαση της επίγειας εργασίας, τον ατομικισμό και τον ασκητισμό, συνέβαλλε, σύμφωνα με τον Weber, στην προώθηση και την ανάδειξη του επιχειρηματικού πνεύματος ανάμεσα στις ευρωπαϊκές μειονότητες των Προτεσταντών. (Weber 1930)

Η τάση αυτή οξύνθηκε ακόμη περισσότερο από τον αποκλεισμό των Προτεσταντών από πολλές μορφές εργασίας. Τα Πανεπιστήμια δεν είχαν ακόμη αποτινάξει το χαρακτήρα του θρησκευτικού ιδρύματος και όλοι όσοι δεν υπαγόντουσαν στην επικρατούσα καθολική πίστη και θρησκεία, δεν είχαν πρόσβαση σε αυτά. Έτσι, σε χώρες όπως η Γαλλία και η Γερμανία, οι Προτεστάντες είχαν αποκλεισθεί από τα Καθολικά Πανεπιστήμια. Στη Μεγάλη Βρετανία, στα μέλη των προτεσταντικών δογμάτων, απαγορευόταν από την Εκκλησία να εγγράφονται στα Αγγλικά Πανεπιστήμια, μέχρι πριν από 125 περίπου χρόνια. Παρόμοιες δυσκολίες αντιμετώπιζε και η εβραϊκή κοινότητα. Οι πανεπιστημιακές σπουδές ήταν ουσιώδεις για εκείνους που ήθελαν να γίνουν γιατροί, δικηγόροι, μηχανικοί ή επιστήμονες. Έτσι, αφαιρώντας από τις θρησκευτικές αλλά και εθνικές μειονότητες το δικαίωμα φοίτησης στα Πανεπιστήμια, η ίδια η κοινωνία τις ωθούσε προς την αυτοαπασχόληση και την ανάπτυξη επιχειρηματικών πρωτοβουλιών και δραστηριοτήτων. Ωστόσο, σε σχέση με το έργο του Weber ασκήθηκε δριμεία κριτική, χωρίς να λείπουν και οι υποστηρικτές του.

(Καλβίνος)

Ο σύνδεσμος του Weber ανάμεσα στο Προτεσταντικό θεολογικό κίνημα και την επιχειρηματικότητα, διακρίνεται σήμερα καθαρά στον τρόπο που οι δυτικές κοινωνίες αντιλαμβάνονται την επιχειρηματικότητα.