"Εμπόριο και Ευεργεσία: Η περίπτωση της πόλης του Πειραιά" , Ομιλία Κ. Μπουρλετίδη στην κοπή της Πίτας του Εμπορικού Συλλόγου Πειραιά

Αξιότιμοι κύριοι/ κυρίες


Θέλω να ευχαριστήσω θερμά τους ανθρώπους του Εμπορικού Συλλόγου Πειραιά και ιδιαίτερα τον Πρόεδρο Γιώργο Ζησιμάτο για την τιμητική πρόσκληση που μου έκαναν και να ευχηθώ με τη σειρά μου σε όλους καλή και δημιουργική χρονιά γεμάτη υγεία και επιτυχίες. Ειδικά στο πειραϊκό εμπόριο θα ήθελα να ευχηθώ να ζήσει επιτέλους την άνοιξη που του αξίζει.

Διότι στην πόλη του Πειραιά, το εμπόριο δεν ήταν απλώς μια σημαντική οικονομική δραστηριότητα, η οποία κάλυπτε καταναλωτικές ανάγκες των κατοίκων αλλά ο καταλυτικός παράγοντας που οδήγησε στη δημιουργία και ανάπτυξη της σύγχρονης πόλης του Πειραιά από το 1835 μέχρι σήμερα. Και βασική μεταβλητή ανάπτυξης και δημιουργίας ο επιχειρηματίας – έμπορος – ευεργέτης και έποικος της πόλης. (4ε)


2. Ευεργέτες – Έμποροι: Το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο

Το φαινόμενο της ευεργεσίας είναι κατ’ εξοχήν ελληνικό. Έτσι τουλάχιστον έχουν ισχυριστεί ιστορικοί όπως ο Πολ Βεν που ανιχνεύει τις ρίζες του ευεργετισμού στην ελληνιστική περίοδο. Ευεργέτες στήριξαν το έθνος όταν έβγαινε από την επανάσταση του ’21, έχτισαν σχολεία, νοσοκομεία και ορφανοτροφεία, όπλισαν το κράτος -θωρηκτό Αβέρωφ- σε κρίσιμες στιγμές. Με δικά τους χρήματα αναβίωσαν οι Ολυμπιακοί Αγώνες το 1896, τρία χρόνια μετά το «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν» του Χαρίλαου Τρικούπη


Ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο είναι το γεγονός ότι οι εύποροι αυτοί Έλληνες ήταν οι επιχειρηματίες της εποχής τους. Ασχολούνταν με το εμπόριο και τη ναυτιλία, είχαν ως βασικό σκοπό της δράσης τους την επίτευξη κέρδους. Όμως σε κάποια στιγμή της ζωής τους αντιμετωπίζουν τον πλούτο που έχουν συσσωρεύσει ως κοινωνικό κεφάλαιο, μέρος του οποίου πρέπει να επιστρέψουν στο ελληνικό έθνος. Παρότι πολλοί εξ αυτών δεν είχαν στοιχειώδη μόρφωση , έδωσαν σημαντικά για την εποχή ποσά για την ανάπτυξη της παιδείας, της μόρφωσης και του πολιτισμού.

Το ευεργετικό φαινόμενο συνδέεται άρρηκτα με τη μετανάστευση των Ελλήνων, ιδιαιτέρως δε των βορείων ελληνικών επαρχιών. Η Βενετία, το Λιβόρνο, η Τεργέστη, η Βλαχία, η Μολδαβία, οι μεγάλοι εμπορικοί δρόμοι που οδηγούν στην Κεντρική Ευρώπη αρχικά, αλλά και κατόπιν, σε ένα ανάπτυγμα χρόνου μέχρι τον 19ο αιώνα, τα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας και της Μεσογείου, ιδίως η Αίγυπτος, δέχτηκαν μόνιμες ελληνικές εγκαταστάσεις



Ιάωννης και Μαρία Χατζηκυριακού



Οι μετανάστες της λεγόμενης «πρώτης γενεάς» δεν αποκόπτονταν εντελώς από τις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Η τραυματική εμπειρία αποκοπής τους από τις παραδοσιακές-αγροτικές κοινωνίες καταγωγής και ταυτόχρονα η όχι εύκολη διείσδυση στην κοινωνία υποδοχής εξηγούν σε ένα βαθμό και σε ένα ψυχολογικό επίπεδο τη διατήρηση αυτής της σχέσης.



Κατά τον 17ο αιώνα η οικονομική βοήθεια των ξενιτεμένων εμπόρων στρεφόταν κυρίως στην αποπληρωμή του κεφαλικού φόρου των κοινοτήτων, την ανέγερση εκκλησιών και μοναστηριών, τις προικοδοτήσεις, τις υποτροφίες κ.λπ.



Από τα τέλη του 18ου αιώνα, αλλά κυρίως κατά τη διάρκεια του 19ου,, το ενδιαφέρον των «φιλογενών εμπόρων» στρεφόταν όλο και περισσότερο στην εκπαίδευση. Βρισκόμαστε άλλωστε στην εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και οι έμποροι της Διασποράς εμπλέκονται στη δίνη του: συντελούν στην ανέγερση σχολείων, στην πραγματοποίηση εκδόσεων, στην αγορά και αποστολή βιβλίων, στη δημιουργία και συντήρηση σχολικών μονάδων, στη χορήγηση υποτροφιών κ.λπ. Στο χρονικό αυτό σημείο γεννάται πλέον το φαινόμενο της «Εθνικής Ευεργεσίας». Η δωρεά χρημάτων από τους εμπόρους –επιχειρηματίες της εποχής δεν αποσκοπεί στη βοήθεια μεμονωμένων ατόμων, οικογενειών ή χωριών αλλά στην επίτευξη μεγάλων εθνικών προκλήσεων και στόχων σε τομείς όπως η παιδεία, οι μεταφορές και η βιομηχανία.

Κωνσταντίνος Ιωνίδης

Η δημιουργία του ελληνικού κράτους αποτελεί ούτως ή άλλως ένα όριο για πολλά και βεβαίως επηρεάζει και τον χαρακτήρα του φαινομένου που μας απασχολεί. Μετά την ίδρυση του κράτους και κυρίως μετά τη δεκαετία του 1870, οι πράξεις ευεργεσίας (οι οποίες θα κατευθύνονται όλο και πιο συχνά στην Αθήνα και τον Πειραιά) θα συνεχίσουν να τείνουν στην πραγμάτωση εκπαιδευτικών στόχων, αλλά κυρίως θα ενταχθούν πλέον στην προσπάθεια εξορθολογισμού και αστικού εκσυγχρονισμού της οικονομίας και της κοινωνίας.



Στον Πειραιά του 1835 οι έμποροι –ευεργέτες καλούνται να συμβάλλουν αποφασιστικά στη δημιουργία μιας πόλης κυριολεκτικά από το μηδέν. Σε αντίθεση με τις περιπτώσεις ευεργεσιών στην Αθήνα και τις άλλες περιοχές του νέου ελληνικού κράτους, όπου οι ευεργέτες καλούντο να συμβάλλουν στην ολοκλήρωση μεμονωμένων έργων, στον Πειραιά έπρεπε να στηθούν στοιχειώδεις υποδομές ώστε να παρασχεθούν οι υπηρεσίες που απαιτούνται για να λειτουργήσει μια πόλη –λιμάνι. Και φυσικά οι προβλέψεις των κρατικών προϋπολογισμών της εποχής ήταν πενιχρές.



Συνεπώς οι έμποροι ευεργέτες του Πειραιά εκτός από τα έργα υποδομής στα οποία θα συμβάλλουν, υποκαθιστώντας το κράτος, θα αναλάβουν και τη διοίκηση της πόλης. Από τη θέση του δημάρχου, ή των βουλευτών Αττικής θα παλέψουν να αναδείξουν τις ανάγκες του Πειραιά, τη διαφορετικότητα του από την Αθήνα και θα προσπαθήσουν να τον αναδείξουν σε σημαντικό οικονομικό κέντρο της εποχής με τη δική του βιομηχανία, λιμάνι, εκπαιδευτικές δομές, πολιτισμό, Αθλητισμό και κοινωνική ζωή.



3. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ευεργετών εμπόρων του Πειραιά

Προφανώς όλες οι περιπτώσεις των εμπόρων –ευεργετών της πόλης του Πειραιά δεν είναι ίδιες. Όμως υπάρχουν κοινά στοιχεία που οφείλουμε να σημειώσουμε και να αναδείξουμε για να κατανοήσουμε το εύρος και τη σημαντικότητα της προσφοράς τους.

(α) Είναι άνθρωποι του Εμπορίου και της Πραγματικής Οικονομίας

(β) Δημιουργούν περιουσία στο εξωτερικό από το εμπόριο και τη ναυτιλία

(γ) Διακρίνονται από ήθος αρχές, πίστη στις έννοιες της οικογένειας και του έθνους, βαθιά θρησκευόμενοι παραχωρούν μέρος ή ολόκληρη την περιουσία τους σε κοινωνική προσφορά και όχι σε τοκογλυφία.

(δ) Σε ένα ώριμο στάδιο της επαγγελματικής τους πορείας ξεκινούν την ευεργεσία: Παρατηρείται από τη μελέτη των βιογραφικών στοιχείων, ότι η πλειοψηφία των εμπόρων του Πειραιά που πραγματοποίησαν ευεργεσίες, το έπραξαν όταν βρίσκονταν στην κορύφωση της επαγγελματικής τους επιτυχίας. Αυτό εξηγείται από δύο λόγους. Πρώτον ο επιχειρηματίας στα πρώτα χρόνια της πορείας του είναι τόσο απορροφημένος από την επίτευξη των στόχων που έχει βάλει και την πραγμάτωση του οράματος του που δεν ασχολείται με τίποτα άλλο εκτός από την επιχείρηση του. Πολλές φορές παραμελεί την προσωπική ή οικογενειακή του ζωή. Όταν επιτύχει όμως τους επιχειρηματικούς στόχους τον απασχολεί πλέον η «υστεροφημία» του. Το κίνητρο αυτό για τους επιχειρηματίες –ευεργέτες ήταν ιδιαίτερα σημαντικό για να διαθέσουν μεγάλα για την εποχή ποσά σε εθνικούς σκοπούς. Δεύτερον πολλοί εξ αυτών των ευεργετών προσεγγίστηκαν από τη Φιλική Εταιρία και μυήθηκαν στους σκοπούς του αγώνα, όταν βρίσκονταν στο ζενίθ της επιχειρηματικής τους επιτυχίας. Είναι προφανές ότι μέλη της Φιλικής Εταιρίας αναζητούσαν Έλληνες με οικονομική επιφάνεια και γνωριμίες για να συνδράμουν στον αγώνα. Και οι επιτυχημένοι έλληνες επιχειρηματίες της διασποράς διέθεταν και τα δύο αυτά πολύτιμα στοιχεία. Επιπλέον στην περίπτωση του Πειραιά αρκετοί εξ αυτών προσεγγίστηκαν από το Δημοτικό Συμβούλιο της Πόλης και τους ζητήθηκε να συμβάλλουν στην υλοποίηση

Θεόδωρος Ρετσίνας

(ε) Αποτελούν πολλοί εξ αυτών τους πρώτους οικιστές της πόλης. Η νέα πόλη γίνεται η δική τους πόλη.

(στ) Υποκαθιστούν το ανύπαρκτο κράτος Πρόνοιας του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα

(ζ) Στρέφονται στην πολιτική αφού προηγουμένως έχουν δημιουργήσει ένα ισχυρό οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό προφίλ στην τοπική πειραϊκή κοινωνία.

(η) Η κοινωνική τους προσφορά οδηγεί σε έργα που ανήκουν σε ολόκληρο το έθνος, έχουν πανελλήνιο και όχι τοπικό χαρακτήρα

(θ) Παρακολουθούν την υλοποίηση της ευεργεσίας θέτουν όρους και ρήτρες, οι οποίοι πρέπει να τηρηθούν ώστε να συνεχίζεται απρόσκοπτα η κοινωνική τους προσφορά στο διηνεκές.

(ι) Παρακινούν και εμπλέκουν συγγενικά τους πρόσωπα στον να προσφέρουν σε έργα που έχει ανάγκη η πόλη του Πειραιά. Πολλά εξ αυτών ολοκληρώνονται από την συμμετοχή και συγγενικών τους προσώπων στο κόστος δημιουργίας τους.

(κ) Η αναγνώριση της πόλης και των Πειραιωτών είναι καθολική και ειλικρινής

(κα) Η προσφορά τους είναι διαχρονική και συνεχίζεται ακόμη και σήμερα είτε σε οικογενειακό επίπεδο, είτε μέσα από το έργο του το οποίο παρέχεται μέσα από φορείς, κληροδοτήματα, υποτροφίες, και υποδομές που βρίσκονται εν λειτουργία

Κωνσταντίνος Μπάκαλας

Επίλογος

Η παρατεταμένη οικονομική κρίση μας κάνει να αναλογιζόμαστε για το εάν και πότε θα εμφανιστούν ευεργέτες αντίστοιχου βεληνεκούς του Ιωνίδη, του Χατζηκυριακού, του Ράλλη, της Οικογένειας Λασκαρίδη, των αδελφών Μπάκαλα, και πολιτικών όπως του Θεόδωρου Ρετσίνα

Γεώργιος Μπάκαλ

Η συμβολή τους με τη μορφή χορηγιών, δωρεών, συμμετοχής σε επενδύσεις ανάπτυξης κτηριακών υποδομών είναι αναγκαία περισσότερο από ποτέ στην θλιβερή πραγματικότητα του μνημονίου στο πλαίσιο οποίας υποδομές και κράτος πρόνοιας καταργήται.



Βέβαια οι ανωτέρω σκέψεις φαντάζουν ουτοπικές εάν σκεφτεί κανείς ότι η πλειονότητα των μεγάλων επιχειρηματικών συμφερόντων έχει συνηθίσει να "αρμέγει" το δημόσιο και όχι να κάνει δωρεές. Οι Εθνικοί Ευεργέτες πολλές φορές καλέστηκαν από το Ελληνικό Κράτος να κλείσουν τρύπες σε ζωτικούς τομείς της οικονομίας όπως η Παιδεία και η Υγεία.



Τι συμβαίνει σήμερα? Δεν μπορούν να υπάρξουν επιχειρηματίες – ευεργέτες σαν τους Πειραιώτες εμπόρους και επιχειρηματίες που βραβεύουμε σήμερα ? Μια πρώτη προσέγγιση έχει, να κάνει με τον «κυνισμό» που δημιούργησε σε πλούσιους και φτωχούς η αλληλεπίδραση με το σύγχρονο ελληνικό κράτος, όπου ακόμη και δωρεές έμπλεκαν στα γρανάζια της γραφειοκρατίας, της διαφθοράς και της κομματοκρατίας. Μια άλλη προσέγγιση σχετίζεται με την εδραίωση ενός κλίματος γενικευμένης απληστίας, με την περιθωριοποίηση της ατομικής θυσίας για το συλλογικό καλό, αλλά και με την καχυποψία με την οποία συχνά αντιμετωπίζονται (σε πολλές περιπτώσεις όχι άδικα) η συσσώρευση πλούτου και η παρεπόμενη αγαθοεργία.



Ανεξαρτήτως πάντως της όποιας ιδιοτέλειας μπορεί να υποκρύπτει μια ευεργεσία, είναι βέβαιο ότι θα δυσκολευόμασταν σήμερα να φανταστούμε μια Ελλάδα χωρίς το Μετσόβιο, την Ακαδημία, το μουσείο Μπενάκη, το Μέγαρο Μουσικής, το Ευγενίδιο, το Ωνάσειο, το Παπαγεωργίου στη Θεσσαλονίκη και, τον Πειραιά χωρίς το Δημοτικό Θέατρο, το Χατζηκυριάκειο Ίδρυμα, την Ιωνίδειο Σχολή



Κλείνοντας να υπενθυμίσουμε ότι οι επιχειρηματίες –ευεργέτες έδρασαν τότε που η Ελλάδα ξεκινούσε, κάτω από αντίξοες πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, την πορεία της προς το μέλλον, χωρίς όμως να απολείπει η προσδοκία πως αυτό μπορούσε – και έπρεπε – να είναι καλύτερο. Χωρίς Ευρωπαϊκή Ένωση, χωρίς ΕΣΠΑ, Μνημόνια και Υπουργεία, με ανθρώπους που είχαν διάθεση να δώσουν και όχι να πάρουν, οραματιστές και όχι διαχειριστές επιχειρηματίες και όχι κρατικοδίαιτοι.

Πάνος Λασκαρίδης

Η καλλιτέρα ευχή ενός αληθινού και φωτισμένου φίλου της Ελλάδος θα ήτο ν' ανατείλη γρήγορα η εποχή, κατά την οποίαν η πατρίς μας δεν θα έχη πλέον ανάγκην ευεργετών. […] Αν οι Eλληνες είχομεν περισσότερον πολιτικήν αρετήν, αν αφήναμεν άθικτον τον δημόσιον πλούτον […], η κυβέρνησις δεν θα ήτο εις θέσιν ν' ανεγείρη και να διατηρήση το καλλίτερον διδασκαλείον, χωρίς να έχη ανάγκην κανενός;»



Γρηγόριος Ξενόπουλος